Begrip

De “prijsvaststelling” of “prijsbepaling” is de wijze waarop de prijs wordt berekend die de aanbesteder zal moeten betalen ter vergoeding van de opdrachtnemer voor de uitgevoerde werken, de geleverde goederen en/of de gepresteerde diensten.

De regelgeving voorziet in 4 mogelijke vormen voor de prijsvaststelling (art. 2, 3° tot 6° KB Plaatsing):

• Opdracht tegen globale prijs
• Opdracht tegen prijslijst
• Opdracht tegen terugbetaling
• Opdracht met gemengde prijsvaststelling

Wat moet worden verstaan onder de verschillende vormen?

Opdracht tegen globale prijs

Dit is een opdracht waarbij een forfaitaire prijs het geheel van alle prestaties van de opdracht dekt of van alle prestaties van elke post op de inventaris of opmetingsstaat.

Een forfaitaire prijs is een vaste prijs die alle kosten dekt die worden gemaakt om de prestaties te leveren (denk aan kosten voor lonen, materialen, vervoerskosten, ……). Het kan ook om een “uitgesteld forfait” gaan: dit is wanneer het bedrag van de forfaitaire prijs pas kan worden berekend na de uitvoering van de prestaties, bijvoorbeeld de prestaties van een architect worden betaald naar rato van een vastgesteld percentage van de uitgevoerde bouwwerken.

Deze wijze van prijsvaststelling is passend voor opdrachten waarbij er, op grond van het voorwerp, geen variatie mogelijk is in het aantal door de aanbesteder af te nemen /of door de opdrachtnemer uit te voeren hoeveelheden. Dat kunnen ook opdrachten zijn die zullen worden geplaatst binnen een raamovereenkomst of opdrachten met vaste en voorwaardelijke gedeelten.

• Binnen een raamovereenkomsten kunnen verschillende opdrachten worden geplaatst met telkens de uitvoering van een bepaald werk, een bepaalde levering en of een bepaalde dienst. De opdrachtnemer zal dan worden vergoed door betaling van de forfaitaire prijs die is vastgesteld voor dat werk, die levering of die dienst.
• In het geval van een opdracht met vaste en voorwaardelijke gedeelten, zal een aanbesteder tijdens de uitvoering van de opdracht kunnen beslissen of en wanneer de voorwaardelijke gedeelten worden besteld. Enkel de gedeelten die daadwerkelijk werden uitgevoerd, zullen worden vergoed tegen de forfaitaire prijs die werd vastgesteld.

Bij de voornoemde opdrachten zal dus worden gewerkt met een inventaris of samenvattende opmeting waar de opdrachten of de deelopdrachten worden vermeld in verschillende posten en voor elke deelopdracht/post een forfaitaire prijs moet worden opgegeven.

Opdracht tegen prijslijst

Dit is een opdracht waarbij de eenheidsprijzen voor de verschillende posten forfaitair zijn en de hoeveelheden, voor zover er hoeveelheden voor de posten worden bepaald, vermoedelijk zijn of worden uitgedrukt binnen een vork. Het te betalen bedrag wordt berekend na uitvoering van de opdracht en gebeurt op basis van de werkelijk bestelde en gepresteerde hoeveelheden.

Deze prijsvaststelling is passend voor een opdracht waarbij, op grond van het voorwerp, wel één of meerdere hoeveelheden kunnen worden besteld door de aanbesteder / gepresteerd door de opdrachtnemer.

Bij zulke opdracht gebruikt een aanbesteder een inventaris en samenvattende opmeting met vermelding

• hetzij de vermoedelijke hoeveelheden;
• hetzij (reëel) te bestellen hoeveelheden binnen een vork;
• hetzij geen hoeveelheden;

Opdracht tegen terugbetaling

Dit is een opdracht waarbij de prijs van de uitgevoerde prestaties wordt vastgesteld na onderzoek van de gevorderde prijzen op basis van wat de opdrachtendocumenten bepalen over:

• de kostenbestanddelen die mogen worden aangerekend;
• de berekeningswijze van de kosten;
• de omvang van de daarop toe te passen verhogingen.

Opdracht met gemengde prijsvaststelling

Dit is een opdracht waarbij de prijzen worden vastgesteld op de verschillende wijzen zoals hierboven omschreven.

Concept

Voor elke opdracht moet één van de vormen voor prijsvaststelling worden bepaald (art. 26 KB Plaatsing). Dit gebeurt door de aanbesteder in de opdrachtdocumenten.

Bij de raamovereenkomst (die wordt betaald per concrete opdracht), moet de prijsvaststelling worden bepaald op het niveau van de concrete opdrachten die binnen de raamovereenkomst zullen worden geplaatst. Dat kan hetzij in de opdrachtdocumenten voor de raamovereenkomst, hetzij in de opdrachtdocumenten voor een concrete opdracht gebeuren.

De algemene regel is dat opdrachten worden gegund op forfaitaire basis (art. 9, 1° lid Wet Overheidsopdrachten), dus:

• hetzij tegen globale prijs;
• hetzij tegen prijslijst;
• hetzij met gemengde prijsvaststelling volgens beide voormelde vormen.

Onder bepaalde voorwaarden kunnen opdrachten niet op forfaitaire basis worden gegund (art.9, 2° lid van de Wet Overheidsopdrachten), met name:

• in uitzonderlijke gevallen, voor de werken, leveringen of diensten die ingewikkeld zijn of een nieuwe techniek inluiden, met belangrijke technische risico’s, die verplichten tot het aanvatten van de uitvoering van de prestaties, terwijl niet alle uitvoeringsvoorwaarden en verplichtingen volledig kunnen worden bepaald. Deze situatie kan zich met name voordoen wanneer de opdracht wordt geplaatst door middel van het innovatiepartnerschap, de concurrentiegerichte dialoog, alsook de mededingingsprocedure met onderhandeling;
• in buitengewone en onvoorzienbare omstandigheden, die door een zorgvuldige aanbesteder niet voorzien konden worden, wanneer zij betrekking hebben op spoedeisende werken, leveringen of diensten waarvan de uitvoeringsvoorwaarden moeilijk kunnen worden omschreven. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het herstellen van een dijkbreuk, waarbij het op het moment dat de overheidsopdracht wordt geplaatst nog niet helemaal duidelijk is hoe de breuk gedicht kan worden, meer bepaald welke technieken daarbij tot het gewenste resultaat zullen leiden.

In die gevallen is geen forfaitaire prijsvaststelling verplicht en wordt de opdracht gegund

• hetzij tegen terugbetaling;
• hetzij deels tegen terugbetaling, deels tegen forfaitaire prijzen (= een gemengde prijsvaststelling)

Enkele algemene regels voor de inschrijvers over het vaststellen van de prijzen

Inhoudelijk

De inschrijver wordt geacht zijn (totale) offertebedrag te hebben vastgesteld volgens zijn eigen bewerkingen, berekeningen en ramingen, rekening houdend met de inhoud en de omvang van de opdracht. (art. 27 KB Plaatsing)

Bij gebruik van een samenvattende opmeting en inventaris, met verschillende posten, stelt de inschrijver zijn prijzen vast per post met inachtneming van de betrekkelijke waarde van die posten ten opzichte van het totale offertebedrag. In het bijzonder, worden alle algemene en financiële kosten, alsmede de winst verdeeld over de verschillende posten in verhouding tot de belangrijkheid van die posten of betrekkelijke waarde ten opzichte van het totale offertebedrag (art. 28 KB Plaatsing).

Het beginsel van de betalingsgrondslag houdt in dat betaling slechts mogelijk is na verstrekte en aanvaarde prestaties. Dit impliceert dat de vorderingen en betalingen gelijk opgaan met de reële waarde van de uitgevoerde prestaties. Prefinancieringen door de eerst uit te voeren posten buiten proportie te doen aanzwellen, zijn derhalve verboden.

Vormelijk

Wat de vormvereisten betreft, geldt voor alle gunningsprocedures (art. 25 KB Plaatsing):

• dat de prijzen worden in euro uitgedrukt;
• dat het totale offertebedrag voluit wordt geschreven;
• dat de eenheidsprijzen voluit worden geschreven, indien de opdrachtdocumenten dit opleggen

Het eventuele verschil tussen de prijzen uitgedrukt in letters en deze uitgedrukt in cijfers moet worden opgelost met toepassing van art. 34 KB Plaatsing (verbeteringsysteem).

Begrip

De prijsbestanddelen zijn de kostenelementen die in de eenheidsprijzen en de globale prijzen dienen inbegrepen te zijn en/of waarmee de inschrijvers bij de vaststelling van de eenheidsprijzen en globale prijzen moet rekening houden.

Er is geen formele definitie in de wetteksten, wel vermelden de artikelen 28-32 KB Plaatsing een opsomming van verschillende prijsbestanddelen.

Concept

Omwille van de vergelijkbaarheid van de offertes, is het belangrijk dat de vaststelling van eenheidsprijzen en de globale prijzen door de inschrijvers gebeurt op basis van dezelfde kostenelementen.

De wetgever heeft daarom meer expliciet bepaald (in de artikelen 28 tot en met 32 KB Plaatsing) welke de prijsbestanddelen (kostenelementen) zijn waarmee de inschrijver bij de prijsvaststelling moet rekening houden.

De aanbesteder heeft de mogelijkheid om, in functie van de specifieke kenmerken van de opdracht, deze prijsbestanddelen aan te vullen of te specificeren in de opdrachtdocumenten. Ook heeft de aanbesteder de mogelijkheid om van bepaalde prijsbestanddelen vermeld in het KB Plaatsing af te wijken.

Welke prijsbestanddelen

Alle algemene en financiële kosten, alsmede de winst (art. 28 KB Plaatsing)

Hoewel dit niet expliciet vermeld wordt, is het de logica zelve dat alle algemene en financiële kosten alsmede de winst deel uitmaken van de aangeboden prijzen.

Wat wel expliciet wordt bepaald door de wetgever is dat in het geval de opdrachtdocumenten een samenvattende opmeting of inventaris omvatten, de inschrijvers alle algemene en financiële kosten, alsmede de winst moeten verdelen over de verschillende posten in verhouding tot hun belangrijkheid.

Met deze regel wil de wetgever de vergelijking van de offertes doeltreffender maken, eventuele misbruiken bij het manipuleren van posten verhelpen, de mogelijkheid beletten voor de inschrijver van “prefinanciering” door het opdrijven van de prijzen van de posten die eerst moeten worden uitgevoerd.

De heffingen, met uitzonderingen van de BTW (artikel 29, 1° lid KB Plaatsing)

Het principe is dat de inschrijvers de eenheids- en globale prijzen van de opdracht opgeven met inbegrip van alle heffingen die de opdracht belasten, uitgezonderd de BTW. De aanbesteder kan echter andersluidende bepalingen opnemen in de opdrachtdocumenten.

De belasting over de toegevoegde waarde (BTW) (art. 29, 2° lid KB Plaatsing)

Voor de opgave van de BTW dient de aanbesteder te bepalen dat de inschrijvers verplicht zijn om:

• Ofwel het bedrag van de te betalen BTW in een afzonderlijke post van de samenvattende opmeting of inventaris te vermelden en bij de offerteprijs te voegen. Indien de inschrijver verzuimt deze post in te vullen, verhoogt de aanbesteder de geboden prijs met deze belasting.
• Ofwel de toe te passen aanslagvoet van de BTW in de offerte te vermelden. Indien er verschillende aanslagvoeten toepasselijk zijn, moeten de inschrijvers voor elke aanslagvoet de overeenkomstige posten van de samenvattende opmeting of inventaris opgeven.

Licenties op Intellectuele eigendom (artikel 30 KB Plaatsing)

Voor de uitvoering van de opdracht kunnen gebruiksrechten op bestaande intellectuele eigendom hetzij van de opdrachtnemer hetzij van derden noodzakelijk zijn. De aankoopprijs en de verschuldigde vergoeding voor die gebruiksrechten beïnvloeden in dat geval de prijs van de opdracht.

De vergoeding voor deze gebruiksrechten moet inbegrepen zijn in de door de inschrijver vastgestelde eenheidsprijzen of globale prijzen indien:

• de opdrachtdocumenten een volledige beschrijving van het geheel of een deel van de opdracht bevatten en de daartoe vereiste gebruikslicenties van bestaande intellectuele eigendomsrechten vermelden;
• de opdrachtdocumenten de inschrijvers verplichten om zelf de beschrijving van het geheel of een deel van de opdrachtprestaties te geven. De inschrijvers dienen in dit geval in hun offerte, nummer en datum van de registratie van de eventuele gebruikslicentie te vermelden. In geen geval kunnen ze van de overheid schadevergoeding eisen op grond van schending van het intellectuele eigendomsrecht in kwestie.

De vergoeding voor deze gebruiksrechten is niet inbegrepen in de door de inschrijver vastgestelde eenheidsprijzen of globale prijzen indien:

• de opdrachtdocumenten een volledige beschrijving van het geheel of een deel van de opdracht bevatten, maar niet de daartoe vereiste gebruikslicenties van bestaande intellectuele eigendomsrechten vermelden. In dat geval vallen de aankoopprijs en de verschuldigde vergoeding voor die licenties ten laste van de aanbesteder. De overheid is in die situatie ook aansprakelijk voor de eventuele schadevergoeding die de titularis van het intellectuele eigendomsrecht of de licentiehouder zou eisen.

Keurings- & opleveringskosten (artikel 31 KB Plaatsing)

De inschrijvers geven de eenheids- en globale prijzen van de opdracht op met inbegrip van de keurings- en opleveringskosten, op voorwaarde dat de opdrachtdocumenten de berekeningswijze van deze kosten bepalen. Indien de opdrachtdocumenten geen berekeningswijze vermelden, vallen de keurings- en opleveringskosten ten laste van de aanbesteder.

De achterliggende redenering is dat inschrijvers, rekening houdende met de in de opdrachtdocumenten vermelde berekeningswijze, de keurings-en opleveringskosten juist kunnen inschatten om zo hun eenheidsprijzen of globale prijzen met kennis van zaken te kunnen indienen.

Deze kosten slaan zowel op de keuring van individuele prestaties of producten, als op de voorlopige en/of definitieve oplevering van de opdracht of een deel ervan. Keuring betreft het nagaan, in welk stadium van de uitvoering dan ook, of de contractuele prestaties beantwoorden aan de voorwaarden van de opdracht. Oplevering heeft als doel het nagaan of de contractuele prestaties wel beantwoorden aan de regels van goed vakmanschap en aan de voorwaarden van de opdracht en slaat, in tegenstelling tot keuring, niet op een individuele prestatie of product, doch wel op het geheel of een deel van de opdracht (artikel 2, 11° en 15° KB uitvoering).

Bij wijze van voorbeeld bepaalt artikel 31, 2° lid van het KB Plaatsing dat de keurings- en opleveringskosten onder meer de reis- en verblijfskosten en de vergoeding van het personeel dat met de keuring of oplevering is belast, omvatten.

Inbegrepen prestaties (artikel 32 KB Plaatsing)

Alle kosten,maatregelen en lasten die inherent zijn aan de uitvoering van een concrete overheidsopdracht moeten ook inbegrepen zijn in de eenheidsprijzen of globale prijzen. De wetgever heeft per categorie (werken, leveringen of diensten) aangegeven welke kosten, maatregelen en lasten hiermee worden bedoeld. De opdrachtdocumenten kunnen afwijken van deze opsomming.

• Opdrachten voor werken (artikel 32 §1 KB Plaatsing)
  • maatregelen inzake veiligheid en gezondheid;
    Het verslag aan de Koning bij het vroegere art. 19 van het KB Plaatsing 15 juli 2011 verduidelijkte hierbij:
    De kosten verbonden aan het veiligheids- en gezondheidsplan zijn in de algemene kosten inbegrepen, behalve wanneer bepaalde maatregelen inzake veiligheid en gezondheid, die in dat plan zijn opgenomen, betrekking hebben op specifieke posten van de samenvattende opmeting of het voorwerp uitmaken van één of meerdere specifieke posten van de samenvattende opmeting.
  • werken/leveringen om grondafkalvingen en andere beschadigingen te voorkomen;
  • verplaatsen en terugplaatsen van kabels en leidingen;
  • verwijderen van gesteente, beplanting, puin , afval, rotsblokken;
  • vervoeren en wegbrengen van graafspecie;
  • bepaalde kosten (algemeen, bijkomend, onderhoud) gedurende de uitvoerings-en waarborgtermijn

Voor de werken zijn bovendien ook inbegrepen (de kosten, maatregelen, prestaties inherent aan) alle werkzaamheden die uit hun aard afhangen van of samenhangen met deze die in de opdrachtdocumenten zijn beschreven.

• Opdrachten voor leveringen (artikel 32 §2 KB Plaatsing)
  • verpakkingen (indien geen eigendom van leverancier);
  • het laden, overslag, overladen, vervoer, verzekering en inklaren;
  • lossen, uitpakken en stapelen (onder bepaalde voorwaarden);
  • documentatie m.b.t. de geleverde goederen;
  • monteren en bedrijfsklaar maken van de geleverde goederen;
  • de voor het gebruik noodzakelijke vorming (basisopleiding)
• Opdrachten voor diensten (artikel 32 §3 KB Plaatsing)
  • administratie en secretariaat;
  • verplaatsing, vervoer en verzekering;
  • documentatie die met de diensten verband houdt;
  • de levering van documenten of stukken inherent aan de uitvoering van de opdracht;
  • verpakkingen;
  • de voor het gebruik noodzakelijke vorming (basisopleiding);
  • in voorkomend geval, maatregelen inzake veiligheid en gezondheid

Begrip

Prijsherziening houdt in dat de oorspronkelijke prijzen tijdens de uitvoering van de opdracht worden gewijzigd in functie van bepaalde economische en sociale factoren.

Concept

Het beginsel van de forfaitaire grondslag van een overheidsopdracht vormt volgens artikel 10 Wet Overheidsopdrachten geen belemmering voor een prijsherziening door middel van een prijsherzieningsclausule. De achterliggende redenering is dat inschrijvers, wetende dat deze clausule de prijzen aanpast aan de normale prijsschommelingen, zo in staat zijn om prijzen in te dienen die een weerspiegeling vormen van het normale prijsniveau op het uiterste tijdstip voor indiening van de offertes. De prijsherziening wordt dus niet als een uitzondering op de forfaitaire grondslag beschouwd.

De prijsherziening wordt beschouwd als een wijziging van de opdracht tijdens de uitvoering ervan. Een prijsherziening is dan ook onderworpen aan een aantal algemene regels die gelden voor wijzigen van een opdracht en die zijn vastgelegd in het KB Uitvoering.

Aan de prijsherziening zijn bepaalde voorwaarden verbonden:

• De prijsherzieningsclausule moet, om rechtsgeldig te zijn, duidelijk, nauwkeurig en ondubbelzinnig zijn. Doel is dat alle ondernemers die belangstelling hebben van meet af aan kennis hebben van de wijzigingsmogelijkheid (en zich aldus op voet van gelijkheid bevinden bij het indienen van hun offertes).
  Deze regel wordt specifiek met betrekking tot de prijsherziening vermeld in art.10 van de Wet Overheidsopdrachten en geldt ook voor alle herzieningsclausules in opdrachtdocumenten krachtens het nieuwe artikel 38 KB Uitvoering.
• Elke prijsherziening dient tegemoet te komen aan de prijsevolutie van de hoofdcomponenten van de kostprijs en aldus de werkelijke kostenstructuur te weerspiegelen.
  Een prijsherziening zal dus steeds in twee richtingen werken. Zo kan de prijs eveneens dalen als gevolg van het dalen van de kostencomponenten.
• Een prijsherziening wordt beschouwd als een wijziging van de opdracht, wat inhoudt dat een prijsherziening in principe niet mag leiden tot een wezenlijke wijziging van de opdracht.

Toepassing – Welke opdrachten?

Er is een verschillende benadering tussen enerzijds opdrachten voor werken en diensten bestaande uit manuele prestaties die de wetgever voor de prijsherziening beschouwt als gelijkaardig aan werken en anderzijds andere opdrachten.

Verplichte prijsherziening

• voor werken;
• voor diensten die gekenmerkt worden door manuele prestaties en zodoende gelijkgesteld kunnen worden met opdrachten voor werken, deze diensten worden opgesomd in bijlage 1 bij het KB Uitvoering

Prijsherziening is voor deze opdrachten niet verplicht wanneer het geraamd bedrag van 120.000 euro (excl. BTW) niet wordt overschreden én terzelfdertijd de initiële uitvoeringstermijn niet meer bedraagt dan 120 werkdagen of 180 kalenderdagen. (art. 38/7 §1 KB Uitvoering)

De prijsherzieningsclausule – die duidelijk, nauwkeurig en ondubbelzinnig moet zijn – moet voor deze opdrachten de volgende hoofdcomponenten bevatten:

• de uurlonen van het personeel en de sociale lasten;
• in functie van de aard van de opdracht, één of meer relevante elementen zoals de materiaalprijzen, de grondstofprijzen, wisselkoersen;

De prijzen kunnen niet worden aangepast aan gezondheidsindex, de index van consumptieprijzen of een andere passende index.

Facultatieve prijsherziening

Voor alle andere opdrachten dan deze bedoeld in het vorige punt, kan de aanbesteder in een prijsherzieningsclausule voorzien.

De prijsherzieningsclausule – die duidelijk, nauwkeurig en ondubbelzinnig moet zijn – kan voor deze opdrachten gebaseerd zijn:

• op één of meer verschillende elementen zoals met name de lonen, de sociale lasten, de prijzen van de grondstoffen of de wisselkoersen;
  Het moet gaan om hoofdcomponenten van de eenheidsprijs of de globale prijs. De aanbesteder dient dus telkens, voortbouwende op zijn kennis in de welbepaalde sector, op zoek te gaan naar die parameters die relevant zijn voor de opdracht in kwestie.
• op de gezondheidsindex, de index van consumptieprijzen of een andere passende index in geval van moeilijkheden om prijsherzieningsclausule samen te stellen,
  Het hanteren van een passende index kan bijvoorbeeld aangewezen zijn bij sommige opdrachten van diensten waar het moeilijk is om een prijsherzieningsformule samen te stellen aangezien de kostprijs van de opdracht overwegend uit personeelskosten bestaat.

Toepassing – De prijsherzieningsclausule

Karakteristieken

De prijsherzieningsclausule is een herzieningsclausule en moet dus beantwoorden – zoals alle herzieningsclausules - aan de volgende vereisten (art. 38 KB Uitvoering):

• Ze stelt expliciet het toepassingsgebied vast en de aard van de mogelijke wijzigingen alsmede de voorwaarden waaronder deze kunnen worden gebruikt.
• Ze mag de algemene aard van de opdracht niet veranderen.

Verder moet een prijsherzieningsclausule de volgende kenmerken vertonen ( artikel 38/7 §§ 1 en 2 KB Uitvoering)

• ze steunt op objectieve en controleerbare parameters;
• ze maakt gebruik van passende wegingscoëfficiënten;
• ze weerspiegelt aldus de werkelijke kostprijsstructuur.
• ze kan een vaste, niet herzienbare factor bevatten, in functie van de aard van de opdracht.
  De verplichte vaste factor van 20% vastgesteld in de Herstelwet van 30 maart 1976 is evenwel niet van toepassing (art. 10 Wet Overheidsopdrachten).

Concrete modaliteiten

• Een eerste element betreft de vraag wie het initiatief neemt voor een prijsherziening. De bepaalde prijsherziening kan immers automatisch, bijvoorbeeld zesmaandelijks of jaarlijks, plaatsvinden of kan aan een aanvraag gekoppeld worden. Indien de opdrachtdocumenten bepalen dat de toepassing van prijsherziening dient aangevraagd te worden, is het aangewezen om de modaliteiten van de aanvraag – wanneer en hoe dient de opdrachtnemer/de aanbesteder een aanvraag in – goed uit te werken.
• Een tweede element betreft de timing, meer bepaald de vraag op welk moment de nieuwe herziene prijzen zullen worden toegepast. Meestal wordt dit gekoppeld aan het moment van betaling of aan het moment van de bestelling (bij raamovereenkomsten).
  Indien de opdrachtdocumenten voorzien in tussentijdse betalingen, voldoet de aanbesteder aan de verplichting tot het bepalen van een prijsherziening, indien er op een moment gedurende de initiële looptijd van een opdracht wordt voorzien in een prijsherziening.
  Bij wijze van voorbeeld kunnen de opdrachtdocumenten, in geval van een opdracht van 1 jaar met een tussentijdse betaling na 6 maanden, bepalen dat er pas bij de tweede (laatste) factuur een prijsherziening wordt toegepast.
• Een derde element betreft het uitwerken van het moment van referentie. Prijsherziening veronderstelt immers dat men de prijs op het moment van prijsherziening vergelijkt met een basisprijs die gold op een bepaald moment in het verleden, zijnde het moment van referentie. Het is aangewezen om het moment van sluiting van de opdracht als moment van referentie te nemen.